Leestijd: 6 minuten

Wat is eigen ongewenst gedrag? Vaak herkennen we het wel zodra we het doen en willen het liever niet doen. Of hebben we onszelf inmiddels wijsgemaakt dat we het juist wel willen doen, ondanks dat we weten dat het nu niet bepaald gezond is. Dus wat houdt het in stand? En wat missen we daardoor? In deze blogpost duiken we in het fenomeen eigen ongewenst gedrag. We onderzoeken wat het is, hoe we het kunnen herkennen en reiken een methode aan om het aan banden te leggen.

Als we kijken naar ons eigen gedrag, dan kunnen we sowieso vier vormen van ongewenst gedrag onderscheiden: gewoonte-, afleidings-, uitstel-, en verslavingsgedrag. Allen ontstaan als beschermingsmechanisme tegen het onder ogen komen van een vaak diepgewortelde en onbewuste angst. Zodra die angst aan de oppervlakte dreigt te komen duiken we in ons gekozen ongewenste gedrag, want zolang we daarin kunnen vluchten hebben we het idee dat we de betreffende angst de baas zijn. Precies daar ligt de verklaring waarom het ongewenste gedrag zo moeilijk gestopt kan worden.

Maar wat maakt bepaald gedrag nu ongewenst? Kijkend naar een vorm van mijn eigen uitstelgedrag bijvoorbeeld, dan houdt ongewenst gedrag mij tegen om de dingen te doen die ik graag wil doen (bijvoorbeeld artikelen schrijven). Angst om fouten te maken en niet goed genoeg te zijn is dan zo groot dat mijn knoppen hard worden ingedrukt. Dat veroorzaakt een fysieke stress reactie (fight or flight) die zorgt voor een mega oncomfortabel gevoel in het lichaam. De meestal automatische en, wonderlijk genoeg, sociaal geaccepteerde reactie, is om dat oncomfortabele gevoel zo snel en hard mogelijk weg te drukken. In mijn geval leidt dat recentelijk vaak tot geestdodende consumptie van nieuws, muzieknieuws of YouTube filmpjes. Daar kwam ik achter door kort geleden een loslaat experimentje te doen, wat uitgebreid wordt beschreven in het boek ‘The Art of Listening’ door Erich Fromm. Het experiment bestond eruit dat ik gedurende de eerste twee weken van juli 2024 geen geestdodende online content zou consumeren.

Op zich is dat een goed voornemen. Wordt daar echter geen verdere actie aan verbonden dan is het experiment zo goed als waardeloos en heeft vaak tot gevolg dat het ongewenste gedrag juist nog sneller wordt ingezet. Dat komt omdat er sowieso frustratie gaat opkomen zodra het ongewenste gedrag wordt gestopt, want de angst waartegen zulk gedrag ons ‘beschermt’ wordt dan zicht- en voelbaar doordat er hard op onze knoppen wordt gedrukt. Wanneer frustratie het enige resultaat is van het stoppen van zulk gedrag, dan wordt het argument om het in stand te houden alleen maar sterker (hoe verleidelijk het bekende ‘ik zal het echt, heus waar, noooooooit meer doen’ ook klinkt).

Een voorbeeld. Iris is een gescheiden dame van middelbare leeftijd. Vanaf haar vijftiende had ze aaneengeschakeld een paar vriendjes voordat ze haar ex leerde kennen en zat dientengevolge tot haar scheiding al die tijd in een relatie. Na de scheiding vond ze dat het ‘haar’ tijd was geworden. Ze ging er een jaartje tussenuit om tot zichzelf te komen en eens te kijken wat ze wilde gaan doen. Maar ze was nog geen maand onderweg of ze werd hevig verliefd op een oude bekende. Binnen een paar maanden zat ze weer in voor haar bekend relatiegedrag wat zich onder andere uitte in het dagelijks verzenden van ‘goedemorgen’ en ‘welterusten’ berichtjes.

In het begin geniet Iris volop van de verliefdheid en alles wat daarbij komt kijken. Maar na verloop van tijd begint ze zich hardop af te vragen wat er nu eigenlijk van ‘haar’ jaartje vrij terecht is gekomen, waarin ze zich voor een groot deel van de tijd met naar nieuwe vriend bezig heeft gehouden. Waar zijn de dingen gebleven die zij zelf graag wilde doen? Onbedoeld geeft ze zichzelf op haar kop, maar ze zit inmiddels te diep in de nieuwe relatie om die zomaar af te breken. Hoe kan Iris er achter komen wat voor haar een ongewenst gedrag is geworden, zonder meteen heel drastisch de relatie te beëindigen? Welnu, ze kan kiezen voor een loslaat experimentje.

Zo’n experimentje bestaat eruit dat een bepaald gedrag tijdelijk wordt gestopt, met als expliciet doel om dan te kunnen onderzoeken wat er in de persoon in kwestie gebeurt. In mijn geval kies ik ervoor om geestdodende online content gedurende twee weken niet te consumeren. Iris kan er bijvoorbeeld voor kiezen om een of twee weken de ochtend- en avondberichtjes niet te verzenden. Voor allebei de gevallen geldt: als het gekozen gedrag om te onderzoeken geen ongewenst gedrag betreft, wordt er ook niet op knoppen gedrukt en zullen de onderzoeksresultaten bijzonder mager zijn.

Als er daarentegen heel negatief wordt gedacht over welk ongewenst gedrag dan ook, proberen velen er middels een ‘goed’ voornemen vanaf te komen. Het besluit om ongewenst gedrag geforceerd te stoppen zonder het te onderzoeken werkt echter vaak averechts. Als ik probeer mijn tijdrovende geestdodende online content consumptie te stoppen zonder het te onderzoeken en ik raak daardoor steeds gefrustreerder, wordt de kans dat ik na verloop van tijd steeds sneller terugval in dat gedrag groter en groter. Dat geldt evenzo voor Iris; als ze stopt met het verzenden van de berichtjes en haar nieuwe vriend reageert daar bijvoorbeeld negatief op, dan kan een angst voor uitsluiting ervoor zorgen dat ze snel weer de berichtjes gaat sturen en op die manier verstrengeld blijft (of als hij positief reageert en ook stopt met het verzenden van de berichtjes, kan de angst opkomen dat ‘hij haar niet meer wil’). Vandaar dat het onderzoeken en analyseren van frustratie of angst die opkomt door het stoppen van bepaald gedrag van levensbelang is.[1]

Hoe dat te doen? Nu, elke keer als de neiging opkwam tot geestdodende online content consumptie, zei ik hardop: “Dat ga ik nu niet doen.” Zodra ik dat zei, werd er op mijn knoppen gedrukt want een hevige frustratie maakte zich van mij meester, waardoor ik wist met ongewenst gedrag te maken te hebben: het was geïdentificeerd.  

In plaats van de frustratie en het oncomfortabele gevoel in mijn lichaam als ongewenst te beschouwen, maakte ik vervolgens een notitie van de omstandigheden als onderdeel van het onderzoek. Daarna beantwoordde ik de Vijf Vragen voor Zelfonderzoek©, die speciaal zijn ontworpen om te leren herkennen waar, wanneer, hoe, en door wie/wat er op onze knoppen wordt gedrukt. Binnen een week was voor mij duidelijk dat de goeie oude faalangst precies de angst was die mijn uitstelgedrag trachtte te maskeren. Toen dat eenmaal bekend was kon de neiging tot het uitstelgedrag steeds makkelijker worden geaccepteerd, zonder dat ik erin mee hoefde te gaan. Na de onderzoeksperiode van twee weken is het gedrag vooralsnog niet teruggekeerd.

De methode zoals hier beschreven is slechts een van de velen die er zijn om eigen ongewenst gedrag te identificeren en onderzoeken; voor Iris kan zomaar een andere methode waardevoller blijken. Waar het om gaat is dat het ongewenste gedrag wordt geïdentificeerd, zodat het tijdelijk kan worden gestopt om te kunnen onderzoeken wat er daarna gebeurt.

Nu zijn er ook stromingen en individuen die aangeven dat ongewenst gedrag gestopt kan worden door zich er helemaal aan over te geven. Volgens Fromm is dat echter een doodlopende weg omdat men het gedrag al kent. Want of men het nu meer of minder gaat doen, het zal niet op een diepere laag of andere manier ervaren gaan worden. Daardoor komt de angst waartegen het gedrag ‘bescherming’ biedt waarschijnlijk ook nooit aan de oppervlakte en zal het gedrag in stand worden gehouden vanwege de beschermingsfunctie tegen die onbewuste, onderliggende angst. Met andere woorden, zolang we geen idee hebben over de onderliggende angst, zal het ongewenste gedrag niet stoppen.

Het ongewenste gedrag tijdelijk stoppen levert in onderzoek en analyse veel meer op, bijvoorbeeld als er een angst optreedt die zo groot is dat ik niets liever wil dan terugkeren naar de ‘vertrouwde’ geestdodende online content consumptie, of Iris niets liever wil dan terugkeren naar het verzenden van de bekende ochtend- en avondberichtjes. Dat is super waardevol want dan zien we dat dat gedrag een bescherming is tegen een angst. Die kan dan worden onderzocht en geanalyseerd en daar worden we ten slotte wijzer – en vrolijker – van. De ontdekking dat faalangst mijn uitstelgedrag in stand hield opende de deur tot erkenning en acceptatie van die angst, waardoor de kracht ervan drastisch daalde. Daardoor komt er tijd vrij die ik aan voor mij waardevolle dingen kan besteden en daar word ik bepaald vrolijk van.

Dus door eigen ongewenst gedrag te beschouwen als iets waardevols wat nuttige en praktische informatie kan opleveren en het gedrag slechts te stoppen voor een periode die te overzien is, gaat het niet meer om een brute actie maar om cultiveren van compassie voor jezelf. Middels je bewustzijn ga je contact zoeken met je onderbewustzijn en aangezien die twee samen jouw geheel maken, ben je dus bezig om jezelf te helen.

Vrolijke groetjes en plezier met onderzoeken,
Erik Stout

[1] Mensen met weinig ervaring in zelfonderzoek en/of zelfanalyse kunnen er baat bij hebben om dat eerst gezamenlijk met een professional te ondernemen alvorens zelf aan de slag te gaan.